W 1984 roku legendarny wśród fanów jugosłowiańskiego rocka sarajewski zespół Zabranjeno Pušenje śpiewał: „Nie chcę być okupantem, ani w życiu, ani na ekranie”. Był to komentarz do powstających wtedy wciąż masowo superprodukcji o antyfaszystowskiej walce komunistycznej partyzantki podczas II wojny światowej. I choć filmy te były w przeważającej mierze pełne klisz i uproszczeń, i dlatego rola Niemca – zupełnie jak w naszych polskich podwórkowych zabawach w Czerech Pancernych, dopóki berlingowcy też nie padli w niełaskę – nie cieszyła się specjalnym powodzeniem, to jednemu nie da się zaprzeczyć: w socjalistycznej Jugosławii kinematografia cieszyła się uprzywilejowaną pozycją.

Tymczasem w piątek, 28 listopada 2014 roku, znaczenie słowa okupant na Bałkanach zmieniło swoje znaczenie. Grupa aktywistów, młodych, starych, działaczy społecznych i miłośników kina pod nazwą Ruch Okupacji Kin (Pokret za okupaciju bioskopa) przejęła wskutek prywatyzacji i sporów własnościowych opuszczone i znajdujące się w tragicznym stanie technicznym belgradzkie kino Zvezda. Ruch ma charakter nieformalny, nie posiada scentralizowanego kierownictwa, zaś decyzje podejmowane są konsensualnie. Wykonano najbardziej doraźne remonty, przystosowano naprędce sale kinowe, zgromadzono sprzęt i rozpoczęto na nowo działalność, obejmującą  projekcje filmowe, ale także dyskusje i spotkania autorskie. Rozpoczęła się wciąż trwająca do chwili pisania tego artykułu okupacja kina Zvezda[1].

Kino Zvezda w Belgradzie // Fot. N. Jovanović dla agencji Tanjug

Żeby całą sprawę lepiej zrozumieć, należałoby cofnąć się o kilkadziesiąt lat. W socjalistycznej Jugosławii kinematografia, w myśl maksymy Lenina „kino jest najważniejszą ze sztuk”[2], była hojnie finansowana, a korzystały z tego nie tylko produkcje o charakterze propagandowym, ale także filmy o prawdziwie wysokiej wartości estetycznej i etycznej – by wspomnieć choćby o tzw. jugosłowiańskiej czarnej fali lat 60. i 70. Kin było dużo i wyświetlały one całkiem zróżnicowany wybór tytułów, zaś jeszcze szerszy, jeszcze ambitniejszy i przy tym stosunkowo nieprawomyślny ideologicznie repertuar pokazywały studenckie i młodzieżowe kluby filmowe[3].

Choć z jednej strony wskutek zachodnich sankcji i bombardowań NATO skutki transformacji były dla Serbii jeszcze dotkliwsze niż dla Polski, a z drugiej strony część przemian została odsunięta w czasie przez nacjonalistyczno-etatystyczne rządy Slobodana Miloševicia, to bilans tranzycji polityczno-ekonomicznej był podobny. I tak jak w Polsce symbolem czasów, w których zlikwidowano ponad połowę istniejących przedtem kin[4], stały się opiewane przez piosenkę ludową i wieszcza Świetlickiego „zamknięcie kina «Młoda Gwardia»“ oraz metamorfoza warszawskiego kina Femina w dyskont, tak dla Serbii znamienna jest historia przedsiębiorstwa Beograd film.

Jedna z wielu państwowych firm, powołanych do troszczenia się o jugosłowiańską kinematografię za czasów marszałka Tity, dysponowała 14 kinami w atrakcyjnych lokalizacjach serbskiej stolicy. W 2007 podupadające i niedoinwestowane lokale kupił niejaki Nikola Đivanović, przedstawiany wówczas w mediach jako „biznesmen z Londynu“. Jakiekolwiek środki włożono wyłącznie w drobne remonty w kinie Jadran. W krótkim czasie stało się jasne, że celem nowego właściciela jest zwyczajna spekulacja. W 2011 roku Đivanović został aresztowany. Część nieruchomości udało mu się sprzedać, inne do dziś popadają w ruinę[5].

Kino Zvezda otwarto pod nazwą Koloseum 10 grudnia 1911 roku. Ówczesny król Serbii, Piotr I Karađorđević odwiedził przybytek tydzień po jego otwarciu i potwierdził prawdziwość reklam, przedstawiających kino jako „największe, najdoskonalsze i najbardziej eleganckie, urządzone pierwszorzędnie według światowych wzorców“[6]. Od tego czasu instytucja działała nieprzerwanie aż do kapitalistycznej tranzycji lat 90., zmieniwszy tylko po II wojnie światowej nazwę na Zvezda, tj. gwiazda, i to zapewne czerwona.

Siedem lat po zamknięciu dzięki okupującym kino Zvezda jest znów otwarte dla widzów. Na wniosek znanego serbskiego reżysera, Srđana Dragojevicia, komisja ds. kultury Parlamentu Republiki Serbii przyjęła uchwałę wyrażającą poparcie dla ruchu okupacji kin. Nie wiadomo jednak, jakie realne kroki miałyby się z tym wiązać[7].

Z motywami okupujących zgodził się również sekretarz miasta Belgradu ds. kultury, Vladan Vukosavljević, zaznaczył jednak, że należy brać pod uwagę uwarunkowania własnościowe i prawne: – Najpewniej dojdzie do rozmów z właścicielem, poważniejszych nieco niż wymiana wiadomości na Facebooku[8]. Dodał też, że ruch okupacji kin wyrasta z braku alternatywnych przestrzeni, prezentujących dobrej jakości kulturę[9]. Na marginesie, o dawnej świetności jugosłowiańskiej kinematografii i o nieprzemijającej wadze tego rodzaju przestrzeni dla tutejszej kultury niech świadczy, że największy belgradzki squat i istotny ośrodek kultury niezależnej funkcjonował przez kilka lat w budynkach dawnego przedsiębiorstwa filmowego Inex film[10].

Tymczasem dramaturżka i przedstawicielka ds. PR ruchu, Maja Todorović, podkreśla, że celem przedsięwzięcia nie jest wtargiwanie i okupowanie innych przestrzeni, lecz aktywność, która pozwoli postawić spłeczeństwu pytania[11]. Natomiast Radomir Lazović z aktywistycznego ugrupowania Ministerstwo Przestrzeni (Ministarstvo Prostora) wpisuje okupację w kontekst pustostanów należących do miasta i niezaspokojonych potrzeb lokalowych kultury niezależnej[12].

Członkini ruchu i aktorka, Hana Selimović, stwierdza: – Kwestia własności i zarządzania nie jest naszym głównym celem. Nie przyszliśmy tu dokonywać reprywatyzacji tego wszystkiego. Ale tak, tak czy owak, trzeba też rozmawiać o możliwych modelach zarządzania[13]. Dodaje, że jednym z celów jest taki prowadzenie takiego repertuaru kinowego, który nie byłby uwarunkowany kapitalistycznymi czy rynkowymi wartościami, nie mającymi związku z jakością[14].

Okupacja trwa. W ostatnich dniach ochotnicy wykonali naprawy dachu kina i zamontowali ogrzewanie, w zimowych miesiącach niezbędne nawet na południu Europy. Każdego dnia odbywają się trzy projekcje, o 19:00, 21:00 i 00:00, w repertuarze są tytuły rodzime, z obszaru jugosłowiańskiego oraz środkowoeuropejskiego i światowe. Kino Zvezda mieści się w Belgradzie, przy ulicy Terazije 40.

________________________________________________________________________________________________________________________

Bibliografia